Przestępstwa przeciwko wierzycielom.

Prowadząc działalność każdy wcześniej czy później trafia na nierzetelnego albo nieuczciwego klienta lub kontrahenta, który to nie spełnia świadczenia do którego się zobowiązał. Najczęstszym przypadkiem braku spełnienia świadczenia przez dłużnika jest brak zapłaty za wykonaną usługę bądź nabyty towar, co może wynikać np. z przejściowych problemów związanych z płynnością finansową bądź celowego działania. Co więc zrobić gdy kontrahent lub klient nie płaci należności z faktury, a co gorsza nie posiada majątku aby zapłacić?

Pomijając roszczenia cywilnoprawne i możliwość wytoczenia powództwa o zapłatę na drodze postępowania cywilnego, w sytuacji gdy są podejrzenia o możliwości przestępczego działania,  można zainicjować postępowanie karne. Postępowanie karne daje dodatkowe możliwości windykacji wierzytelności, ponieważ:

1) jest możliwość uzyskania dowodów, które powód (wierzyciel) w postępowaniu cywilnym nie jest wstanie samodzielnie przedstawić,

2) ustalenia, wydanego w postępowaniu karnym prawomocnego wyroku skazującego co do popełnienia przestępstwa, wiążą sąd w postępowaniu cywilnym,

3) sąd karny może orzec o obowiązku naprawienia szkody bądź o nawiązce do wysokości kwoty 200 000 złotych,

4) postępowanie karne może być po prostu szybsze i bardziej opłacalne dla wierzyciela.  

Kodeks karny wyróżnia trzy przestępstwa dotyczące wierzycieli.

Pierwszym rodzajem przestępstw jest przestępstwo stypizowane w artykule 300 k.k., który brzmi następująco:

§ 1 „Kto, w razie grożącej mu niewypłacalności lub upadłości, udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.”

§ 2. Kto, w celu udaremnienia wykonania orzeczenia sądu lub innego organu państwowego, udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku zajęte lub zagrożone zajęciem, bądź usuwa znaki zajęcia, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.”

Komentując powyższy artykuł kodeksu karnego, na wstępnie należy objaśnić znaczenie „niewypłacalności dłużnika”, którą należy rozumieć jako utracenie zdolności do regulowania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych. Chodzi tu jednak o rzeczywisty brak możliwości spłaty zobowiązań, a nie tylko o brak woli wierzyciela do spłaty należności. Definicję niewypłacalności dłużnika reguluje art. 11 ust. 1 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe: „Dłużnik jest niewypłacalny, jeżeli utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych.” Domniemywa się, że dłużnik utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych, jeżeli opóźnienie w wykonaniu zobowiązań pieniężnych przekracza trzy miesiące. Co istotne, przeterminowanych zobowiązań – jak z literalnej wykładni ustawy prawo upadłościowe wynika – musi być co najmniej dwie. W przypadku spółek handlowych, fundacji, stowarzyszeń, spółdzielni za dłużnika niewypłacalnego uważa się dłużnika, którego zobowiązania pieniężne przekraczają wartość jego majątku, a stan ten utrzymuje się przez okres przekraczający dwadzieścia cztery miesiące. Warto pamiętać, że jeśli wystąpi choćby jedna z tych dwóch przesłanek, niewypłacalny dłużnik ma obowiązek zgłosić do sądu wniosek o upadłość. Jeżeli tego nie uczyni, grozi mu odpowiedzialność cywilna i karna. Warto też wskazać, że sądy karne w swojej praktyce orzeczniczej niewypłacalność definiują w następujący sposób: „Przez niewypłacalność dłużnika rozumie się taki stan, w którym jego majątek nie wystarcza na pokrycie długów. Chodzi więc o taki stan majątku dłużnika, w którym nie jest on w stanie zadośćuczynić swoim zobowiązaniom z powodu braku substancji majątkowej. Niewypłacalność jest stanem faktycznym istniejącym obiektywnie, niezależnie od dobrej czy złej woli dłużnika.” (zob. Wyrok Sądu Apelacyjny we Wrocławiu z dnia 28 listopada 2018 r., sygn. akt II AKa 377/19).  

Jeżeli chodzi o znamiona powyższego czynu zabronionego, to polegają one na następujących działaniach:

  • usuwaniu – czyli czynnościach polegających na trwałej zmianie miejsca położenia rzeczy lub składników majątku,
  • ukrywaniu – czyli umieszczaniu przez dłużnika rzeczy wchodzącej w skład jego majątku w miejscu niedostępnym dla organu egzekucyjnego (chodzi zarówno o rzeczy, jak i np. depozyty lub wierzytelności);
  • zbywaniu – czyli odpłatnym przeniesieniu praw ze składników majątku dłużnika (dotyczy to np. sprzedaży po zaniżonej cenie);
  • darowaniu – czyli nieodpłatnym przekazaniu składników majątkowych na osoby trzecie (np. najczęściej jest zawierana umowa darowizny na rzecz członków rodziny dłużnika), 
  • niszczeniu – czyli unicestwieniu, które uniemożliwia wykorzystanie przedmiotów zgodnie z posiadanymi właściwościami i zgodnie z ich przeznaczeniem, co finalnie czyni je bezwartościowe,
  • rzeczywistym obciążeniu – czyli na zaciąganiu zobowiązań oraz ich zabezpieczaniu na składnikach majątkowych,
  • pozornym obciążeniu – czyli na pozornym zaciąganiu zobowiązań ze współsprawcą (podstawionym podmiotem) oraz ich pozornym zabezpieczaniu na składnikach majątkowych;  
  • uszkadzaniu – czyli istotnym naruszaniu składników majątkowych, które powoduje, że nie jest możliwe ich wykorzystanie zgodnie z przeznaczeniem.

Możemy także zauważyć, że w § 2 przytoczonego artykułu mamy zakwalifikowane m.in. usuwanie znaków zajęcia. Zgodnie z art. 854 k. p. c. komornik podczas egzekucji z ruchomości na każdej zajętej ruchomości jest zobowiązany do umieszczenia znaku ujawniającego zajęcie danej rzeczy. Wobec tego usunięcie takiego zajęcia komorniczego, sprawia, że znak trafi pełnienie swojej funkcji.

Przestępstwa przeciwko wierzycielom odnoszą się nie tylko do obrotu profesjonalnego, ale również do obrotu konsumenckiego. Jednakże jaki podmiot jest zdolny do popełnienia tego przestępstwa?

Przestępstwo tego typu, jest przestępstwem indywidualnym, a więc sprawcą może być jedynie dłużnik; osobisty oraz rzeczowy. Ich rozróżnieniem zajął się Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 20 września 2016 r. (sygn. akt IC 912/15) „Dłużnik osobisty jest osobą, która zaciągnęła dług. Dłużnik rzeczowy jest natomiast właścicielem nieruchomości obciążonej hipoteką.”

Kiedy dłużnik może popełnić to przestępstwo?

Wypełnienie znamion czynu zabronionego możliwe jest w czasie, gdy dłużnikowi grozi upadłość lub niewypłacalność. Wystarczające więc jest już samo prawdopodobieństwo tego, że niewypłacalność lub upadłość może zaistnieć. W takiej sytuacji nie poniesie więc odpowiedzialności karnej dłużnik, który udaremni zaspokojenie wierzyciela zanim zagrozi mu niewypłacalność czy upadłość, lub ten, który uczyni to w momencie, którym był już niewypłacalny lub upadły. Dla przestępstwa nie ma wobec tego znaczenia późniejsze zaspokojenie wierzyciela przez dłużnika, jednakże może ono jednak wpłynąć na wymiar kary. Przykładem może być posiadanie wierzytelności i zbycie jedynego składnika majątku za bezcen.

Kiedy dłużnik ma świadomość popełnienia tego czynu? „Momentem, od którego dłużnik ma świadomość, że zadysponowanie przez niego majątkiem (poprzez usunięcie, ukrycie, zbycie, darowanie, zniszczenie, obciążenie lub uszkodzenie jego składników) naraża go na odpowiedzialność z art. 300 § 2 k.k. jest moment, kiedy wierzyciel w sposób niebudzący wątpliwości zasygnalizuje, że zamierza dochodzić swojej wierzytelności, w szczególności świadczy o tym wezwanie do zapłaty czy wniesienie pozwu.” – Wyrok Sądu Okręgowego w Siedlcach z dnia 2 sierpnia 2022 r. II Ka 434/22

Warto także pamiętać, aby prowadzenie takiego przestępstwa, nie stało się bezskuteczne, a także nie wystąpiła żadna z negatywnych przesłanek procesowych, art. 300 § 4 k.k. informuje nas o trybie ścigania tego przestępstwa, gdyż samo złożenie zawiadomienia o przestępstwie nie jest wystarczające. Bardzo ważne jest, aby był to „Wniosek o objęciu przestępstwa ściganiem z urzędu”. Wniosek taki może być złożony na piśmie lub ustnie do protokołu zawiadomienia.

Statystyki policyjne dotyczące wszczętych postępowań, jak i stwierdzonych przestępstw na powyższej podstawie prawnej, dostępne są stronie internetowej Policji, zob.: https://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko-17/63929,Udaremnienie-lub-uszczuplenie-zaspokojenia-wierzycieli-art-300.html

Art. 301 k.k. przestępstwo tzw. „bankructwa pozornego”

§ 1. Kto będąc dłużnikiem kilku wierzycieli udaremnia lub ogranicza zaspokojenie ich należności przez to, że tworzy w oparciu o przepisy prawa nową jednostkę gospodarczą i przenosi na nią składniki swojego majątku, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

§ 2. Tej samej karze podlega, kto będąc dłużnikiem kilku wierzycieli doprowadza do swojej upadłości lub niewypłacalności.

§ 3. Kto będąc dłużnikiem kilku wierzycieli w sposób lekkomyślny doprowadza do swojej upadłości lub niewypłacalności, w szczególności przez trwonienie części składowych majątku, zaciąganie zobowiązań lub zawieranie transakcji oczywiście sprzecznych z zasadami gospodarowania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.”

Pozorne bankructwo to nic innego jak utworzenie nowego podmiotu gospodarczego, a następnie przeniesienie na ten podmiot składników majątku dłużnika. Przeniesienie to następuje w celu udaremnienia lub ograniczenia możliwości zaspokojenia wierzyciela. Jednostką, na którą dłużnik może przenieść swoje prawa, może być wyłącznie jednostka zdolna do nabywania praw. Pojawia się pytanie co ze spółką cywilną?  Zgodnie z tezami orzecznictwa Sądu Najwyższego, nie musi być to podmiot posiadający osobowość prawną, wystarczającym jest zdolność do prowadzenia działalności gospodarczej.

Jakie są więc jednostki gospodarcze zdolne do prowadzenia działalności?

  • jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej,
  • osoba fizyczna,
  • osoba prawna.

Sprawcą tego przestępstwa może być wyłącznie dłużnik zobowiązany względem kliku wierzycieli. Ustawodawca nie określa liczby wierzycieli, jednakże przyjąć należy że musi ich być liczba mnoga.

Jaka jest różnica między przestępstwem umyślnym a nieumyślnym?

art. 301 § 2 i 3 k.k. ustawodawca poddał kryminalizacji czyny polegające na umyślnym lub nieumyślnym doprowadzeniu się do bankructwa (należy tutaj rozumieć upadłość lub niewypłacalność dłużnika). Dłużnik doprowadza lekkomyślnie do swojej upadłości lub niewypłacalności, w szczególności trwoniąc elementy składowe majątku oraz zaciągając nowe zobowiązanie wiedząc bądź racjonalnie przewidując, że nie będzie w stanie nowo zaciągniętych zobowiązań wykonać.

Należy mieć na uwadze, że istotne jest przeniesienie składników swojego majątku przez sprawcę na nowo powstałą jednostkę gospodarczą, gdyż przeniesienie składników majątkowych na istniejący już podmiot gospodarczy może wykraczać poza zakres art. 301 § 1 k.k. i być występkiem z art. 300 § 1 k.k.

Statystyka wszczętych postępowań karnych i stwierdzonych przestępstw dostępna jest na stronie Policji: https://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko-17/63935,Doprowadzenie-do-upadlosci-lub-niewyplacalnosci-art-301.html

Ostatnim przestępstwem omawianym w niniejszym artykule, jest czyn stypizowany w art. 302 k.k., czyli „faworyzowanie wierzycieli”

„§ 1. Kto, w razie grożącej mu niewypłacalności lub upadłości, nie mogąc zaspokoić wszystkich wierzycieli, spłaca lub zabezpiecza tylko niektórych, czym działa na szkodę pozostałych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

§ 2. Kto wierzycielowi udziela lub obiecuje udzielić korzyści majątkowej za działanie na szkodę innych wierzycieli w związku z postępowaniem upadłościowym lub zmierzającym do zapobiegnięcia upadłości, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

§ 3. Tej samej karze podlega wierzyciel, który w związku z określonym w § 2 postępowaniem przyjmuje korzyść za działanie na szkodę innych wierzycieli albo takiej korzyści żąda.”

W ostatnim przepisie przewidziano odpowiedzialność karną za tzw. dowolne zaspokajanie wierzycieli. Zachowanie to ma na celu przełamać zasadę, zgodnie z którą postępowanie upadłościowe powinno prowadzić doprowadzić do równomiernego zaspokojenia wszystkich wierzycieli. Działanie sprawcy polega wówczas na wybiórczym zaspokajaniu spłacaniu lub zabezpieczaniu roszczeń części wierzycieli, powodując tym samym niemożność zaspokojenia pozostałych. Spłatą w rozumieniu omawianego przepisu są wszelkie czynności (oczywiście te prawnie dopuszczalne) prowadzące do zmniejszenia lub zlikwidowania długu. Zgodnie z poglądem przeważającym w orzecznictwie, art. 302 k.k. ma na celu ochronę wierzytelności powstałych w ramach obrotu gospodarczego. Należności publicznoprawne takie jak podatki nie podlegają ochronie na gruncie art. 302 k.k.

Czy wypłata wynagrodzeń dla pracowników jest równoznaczna z faworyzowaniem wierzycieli?

Zgodnie z Kodeksem pracy, a także z kodeksem karnym (art. 218 § 1 a k.k.) pracownicy są jednostką uprzywilejowaną względem pozostałych wierzycieli. Orzecznictwo przyjmuje dopuszczalność wykonywania przez przedsiębiorcę (dłużnika) zobowiązań powstałych ze stosunku pracy, a zapłata należnych pracownikom wynagrodzeń nie jest działaniem na szkodę innych wierzycieli.

Czy przestępstwo z art. 302 k.k. może być popełnione nieumyślne?

Przestępstwo z art. 302 k.k. nie może być popełnione nieumyślnie, ponieważ przesłanką tego czynu jest świadome działanie dłużnika na szkodę określonych wierzycieli lub godzenia się na ich pokrzywdzenie.

Jak prezentują się statystyki z tych przestępstw?

Statystyki policyjne z art. 302 k.k. dostępne są pod linkiem: https://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko-17/63938,Faworyzowanie-niektorych-wierzycieli-art-302.html

Stan prawny: sierpień 2024 r.

Źródło obrazka w komparycji: https://lawyered.in/legal-disrupt/articles/concept-white-collar-crimes-ishant-tambi/

Zobacz również

Dark patterns.

źródło zdjęcia: https://www.uxpin.com/studio/blog/dark-patterns-in-ux-design/ Szanowni Państwo, od 17 lutego 2024 roku nabyło moc Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady

Czytaj więcej »